شیمی درمانی کلمه ای است که مردم از شنیدن آن وحشت دارند. سرطان و شیمی درمانی رابطه ای نزدیک دارند. سرطان وقتی رخ می دهد که سلولهای بدن به صورت غیرطبیعی و غیرقابل کنترل تکثیر شوند. و شیمی درمانی به وسیله ی جلوگیری از تقسیم وت کثیر سلول های سرطانی موجب تخریب این روند می شود.
داروهای شیمی درمانی از طریق خون به سلول های سرطانی و تمام قسمت های بدن منتقل می شوند. این داروها روی سلول های سالم هم اثر تخریبی دارند که به صورت عوارض جانبی بروز می کند؛ این عوارض موقتی هستند و با پایان درمان قطع می شوند. در این مطلب با تک پزشک به عوارض شیمی درمانی خواهیم پرداخت.
کاهش تعداد سلول های خونی
یکی دیگر از مهم ترین عوارض شیمی درمانی، کاهش تعداد سلول های خونی است. اهمیت این عارضه تا حدی است که می تواند موجب مرگ بیمار شود. شما با مدیریت صحیح این عارضه می توانید در موفقیت درمان تان نقش بسزایی داشته باشید. مقاله حاضر به شما کمک می کند با همکاری پزشک و پرستار، بسیاری از مشکلات خونی تان را رفع کنید.
اندام های داخلی از قبیل مغز استخوان، طحال و کلیه به کمک سیستم گردش خون و شبکه عروق و غدد لنفاوی کار تولید و تکامل سلول های خونی را انجام می دهند. مغز استخوان به صورت یک بافت اسفنجی در داخل استخوان قرار دارد و به طور دائم در حال ساختن سلول های خونی است.
محصول نهایی مغز استخوان، گلبول های قرمز، گلبول های سفید و پلاکت ها است. این سلول ها بعد از ساخته شدن توسط سیستم گردش خون و شبکه لنفاوی به نقاط مختلف بدن منتقل شده و وظایفی را انجام می دهند.
داروهای شیمی درمانی از طریق گردش خون به همه جای بدن منتقل شده، هر گونه رشد و تکثیر را متوقف کرده یا کاهش می دهند. یکی از این نقاط، مغز استخوان است.
کاهش رشد و تکثیر در مغز استخوان می تواند موجب آنمی، نوتروپنی و ترومبوسیتوپنی شود. البته با توجه به نوع دارو و تفاوت سرعت رشد سلول های خونی ممکن است یکی از ۳ عارضه ی مذکور یا هر سه رخ دهد.
برای این عارضه چه باید کرد؟
در صورت بروز هر کدام از ۳ عارضه، پزشک معالج، تدابیری را در نظر می گیرد و با استفاده از روشی خاص، آن را درمان می کند. ممکن است پزشک معالج به دلیل کاهش سلول های خونی میزان دارو را کاهش دهد یا مدتی درمان را به تاخیر بیندازد.
برنامه ی درمانی که پزشک برای شما تعیین کرده بهترین تصمیمی است که می توانسته اتخاذ کند. وقتی برنامه درمانی به هر دلیلی کاهش یابد یا به تاخیر بیفتد در واقع درمان، ناقص انجام شده است.
اگر سلول های خونی کاهش شدید داشته باشند پزشک، برنامه ی درمانی را طوری تنظیم می کند که مشکلی به وجود نیاید. گاهی هم به رغم بروز مشکلات از بیمار می خواهد که عوارض را تحمل کند تا برنامه ی درمانی تکمیل شود.
به گفته ی متخصصان خون، هر کدام از عارضه های آنمی، نوتروپنی و ترومبوسیتوپنی نیازمند درمان اختصاصی هستند که در زیر به دو مورد از آن ها اشاره شده است:
فراورده های خونی
سازمان انتقال خون با پالایش خون های اهدایی جهت آنمی و ترومبوسیتوپنی فراورده هایی را آماده می کند. این فراورده ها که شامل خون کامل، خون شسته شده و پلاکت است در بانک خون نگهداری می شود و پزشک معالج در صورت نیاز تجویز می کند. فراورده های خونی بیشتر در مواقعی کاربرد دارد که نیاز باشد سریعا وضعیت گلبول قرمز و پلاکت بهبود پیدا کند.
فاکتورهای رشد خون ساز(Hematopoietic Growth Factors)
این مواد، تولید سلول های خونی را در مغز استخوان تحریک می کنند. فاکتور رشد خون ساز اضافی در بدن می تواند اثرات شیمی درمانی روی مغز استخوان را تا میزان زیادی کنترل کند. در طول شیمی درمانی ممکن است فاکتور رشد خون ساز به صورت تزریقی تجویز شود تا تولید سلول های خونی جدید به حفظ وضع سلامتی کمک کند.
برای هر کدام از سلول های خونی فاکتور رشد خون ساز اختصاصی وجود دارد که ممکن است در طول درمان از انواع آن ها استفاده شود. بیشتر فاکتورهای رشد خون ساز به صورت تزریق زیر جلدی تجویز می شود. محل تزریق می تواند بازو، ران، باسن یا شکم باشد و با توجه به نوع فاکتور رشد خون ساز به صورت روزانه، یک روز در میان و هفتگی تزریق می شود.
فاکتورهای رشد خون ساز دارای عوارضی هستند که معمولا جدی نیستند و به وسیله دارو درمانی به خوبی قابل کنترل هستند. همه ی عوارض ناشی از تزریق فاکتور رشد خون ساز، موقتی بوده و با پایان درمان، ناپدید می شوند.
بعضی از این عوارض عبارت هستند از:
ادم (ورم)
تپش قلب
درد استخوانی
افزایش فشار خون
خون ریزی بینی، دهان و لثه
خون ریزی شدید در زمان قاعدگی
خون مُردگی ریز و نقطه ای در پوست
خون ریزی شدید و استفراغ یا مدفوع خونی.
ریزش مو یکی از عوارض شیمی درمانی در استفاده از برخی داروها است. ریزش مو در عین حال به طول مدت درمان و میزان مصرف دارو بستگی دارد. در این افراد ریزش مو ناشی از آسیب به پیاز مو است و ساقه ی مو مقاومت خود را در مقابل شستن، فشار و شانه زدن از دست می دهد. ریزش مو معمولا حدودا پس از ۲ هفته از روز شروع نخستین مرحله ی شیمی درمانی شروع می شود و معمولا قابل برگشت است.
رویش جدید مو معمولا حدود ۲ ماه پس از پایان شیمی درمانی است. سوء تغذیه و کمبود پروتئین می تواند به ریزش مو در بیماران شدت بخشد. از نظر روانی ریزش مو می تواند اثرات منفی زیادی در بیماران به خصوص خانم های جوان داشته باشد. اضطراب، غم، خشم و ترس از تمسخر دیگران موجب انزواطلبی بیماران می شود و این اثرات روانی می توانند بر روابط اجتماعی و حتی زندگی جنسی برخی از بیماران اثر کند.
برای این عارضه چه باید کرد؟
برای جلوگیری و کاهش اثرات روانی منفی ناشی از ریزش مو می توان قبل از درمان بیماران را به مقابله با آن آماده کرد. البته روش هایی برای جلوگیری یا کاهش ریزش مو در این بیماران پیدا شده است؛ هر چند خود این روش ها تا حدودی مشکل آفرین هستند ولی در کاهش ریزش مو و اثرات روانی منفی آن مؤثر هستند.
عوارض گوارشی
داروهای شیمی درمانی می‌توانند باعث تهوع (احساس استفراغ) و استفراغ شوند. بهترین کار این است که از داروهای ضد تهوع (خوراکی – تزریقی) که پزشک‌تان تجویز کرده استفاده کنید.
برای این عارضه چه باید کرد؟
از غذاهای سبک استفاده کنید: غذاهای بدون چاشنی، آب‌نبات ترش، خیارشور، نان سوخاری، نوشابه زنجبیلی.
غذای‌تان را در اندازه‌های کوچک در ۶-۵ وعده بخورید.
از خوردن غذاهای پرچرب، سرخ شده یا خیلی شیرین خودداری کنید.
تا آنجایی که می‌توانید در زمان داشتن حالت تهوع خودتان غذا درست نکنید.
وقتی حالت تهوع دارید غذای مورد علاقه‌تان را نخورید.
غذای خود را در حد دمای اتاق یا سرد میل کنید بوی غذای داغ حالت تهوع شما را بدتر می‌کند.
دهانتان را چند بار در روز با دهانشویه مناسب شستشو دهید و حداقل دو بار در روز مسواک بزنید.
از معجون‌ها مثل: مخلوط بستنی، موز، کمی عسل با پودر مغزها «بادام، گردو، پسته و شیر» یا مایعات مغذی (آبگوشت، آب مرغ و آبمیوه) استفاده کنید.
برای کنترل تهوع از راه دهان نفس‌های آرام و عمیق بکشید.
اگر تهوع صبحگاهی دارید، همان اول صبح غذای خشک مثل: نان سوخاری یا بیسکوییت شور بخورید.
نکات مهم:
در هنگام دریافت فاکتور رشد خون ساز، زمان بندی را طبق دستور پزشک رعایت کنید.
در صورت تداخل شیمی درمانی با سایر برنامه های درمانی مانند واکسیناسیون یا حوادث خاص با پزشک معالج مشورت کنید.
هر سؤال مرتبط با وضعیت سلامتی تان را یادداشت کرده و هنگام ویزیت از پزشک یا پرستار سؤال کنید.
درمان را نیمه کاره رها نکنید.
همچنین بخوانید: بهترین داروهای شیمی درمانی
